Είστε δημιουργικοί; Ζωγραφίστε έναν εξωγήινο.

Παρότι είναι δύσκολο να ορίσουμε τη δημιουργικότητα ως έννοια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αφορά την παραγωγή νέων και πρωτότυπων ιδεών. Με άλλα λόγια είναι το κλειδί του ανθρώπου προς το άγνωστο, η ανακάλυψη αλλά και η εφεύρεση μιας ιδέας που δημιουργεί νέες πραγματικότητες και ανοίγει καινούριους δρόμους στο ανθρώπινο πνεύμα.


Η έρευνα σχετικά με τη δημιουργικότητα είναι πολύ παλιά. Στην αρχαία ελληνική ιστορία και μυθολογία ο Προμηθέας αποτελεί τον ημίθεο της καινοτομίας και της αυτενεργού δημιουργίας. Ο Ησίοδος αναφέρει ότι η δημιουργία των θεών και των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα μιας διαρκούς διεργασίας, μόνο που τη δύναμη της δημιουργίας την έχουν οι θεοί και όχι οι άνθρωποι. Ο Πλάτων εξετάζει πολύ συχνά το ζήτημα της δημιουργικότητας των φιλοσόφων και των ποιητών, ενώ ο Αριστοτέλης δηλώνει ως δημιουργία την παραγωγή ενός έργου, θεωρώντας απαραίτητη προϋπόθεση γι' αυτό την ύπαρξη ενός συνόλου γνώσεων τις οποίες αποκαλεί "τέχνες".


Στη γνωστική ψυχολογία η επιστημονική έρευνα για τη δημιουργικότητα ξεκινάει το 1926 από τον Wallas, ο οποίος προτείνει 4 στάδια της δημιουργικής διαδικασίας: α) προετοιμασία β) επώαση γ) φωτισμός και δ) επαλήθευση  ( http://thanasiskopadis.blogspot.gr/2011/01/to.html)

Αργότερα ο Guilford (1950) επιχειρεί να διακρίνει τη σκέψη σε συγκλίνουσα και αποκλίνουσα, γεγονός που αποτελεί σταθμό στη μελέτη της δημιουργικής σκέψης. Σύμφωνα με τον ίδιο υπάρχουν 5 νοητικές λειτουργίες: 1) η κατανόηση που περιλαμβάνει τις ικανότητες της προσοχής, της παρατήρησης, της αντίληψης και της ερμηνείας των παραστάσεων  2) η μνήμη που αναφέρεται στην ικανότητα για εντύπωση, διατήρηση και ανάπλαση των παραστάσεων 3) η συγκλίνουσα νόηση που οδηγεί στην παραγωγή μιας μόνο σωστής λύσης 4) η αποκλίνουσα νόηση που οδηγεί στην παραγωγή μεγαλύτερου αριθμού καινοτόμων και αντισυμβατικών λύσεων και 5) η αξιολόγηση.

J.P.Guilford
Για τον Guilford η δημιουργικότητα είναι μια γενική ικανότητα που υπάρχει σε όλους μας και εκδηλώνεται με εφευρετικότητα, σύνθεση και σχεδιασμό.

Το 1962 οι Getzels και Jackson ορίζουν τη δημιουργικότητα ως το συνδυασμό των στοιχείων εκείνων που θεωρούνται πρωτότυπα και διαφορετικά, σημειώνοντας τη δυσκολία συστηματικής εξέτασης.

Ο Torrance το 1965 θεωρεί ότι δημιουργικότητα είναι η επιτυχής και πρωτότυπη αντιμετώπιση ζητημάτων της καθημερινότητας.

Ο Piaget την ίδια χρονική περίοδο την ορίζει ως τη διαδικασία επίλυσης προβλημάτων και λήψης αποφάσεων μετά από εξερεύνηση και πειραματισμό.

J.Piaget
To 1972 o Freud δίνει το δικό του ορισμό για τη δημιουργικότητα ως μια ενστικώδη ορμή, η εκφόρτιση της οποίας αποσκοπεί στη δημιουργία και σχετίζεται με την ορμή της καταστροφής!

Για τον Taylor (1972) αποτελεί μια νοητική εργασία που έχει σαν αποτέλεσμα την παραγωγή καινούριων και χρήσιμων ιδεών, ενώ για τον Maslow (1968) είναι ένα παγκόσμιο χαρακτηριστικό που αυτοπραγματώνεται.

Ο Matussek το 1974 δίνει 5 επίπεδα της ανθρώπινης δημιουργικότητας: 1) την εκφραστική στην οποία κυριαρχούν αυθόρμητες και χαλαρές δραστηριότητες (παιδική ζωγραφική) 2) την παραγωγική, όπως τα εφηβικά ποιήματα και κάθε πρωτότυπη κατασκευή 3) την εξελικτική στην οποία αφού προηγηθεί ο εντοπισμός των λαθών ακολουθούν τροποποιήσεις που βελτιώνουν το αποτέλεσμα 4) τη μεταρρυθμιστική που τροποποιούνται οι βασικές αρχές που διέπουν επιστήμη και τέχνη και 5) τη ριζοσπαστική στην οποία επέρχεται ρήξη με τις προϋπάρχουσες θεωρίες, δημιουργώντας καινοτόμες ιδέες-εφευρέσεις που αλλάζουν καταλυτικά τη ζωή των ανθρώπων.
Η τελευταία αναμφίβολα βρίσκεται στην υψηλότερη βαθμίδα της δημιουργικότητας. Μη ξεχνάμε ότι η απόρριψη του 5ου αξιώματος της Ευκλείδειας γεωμετρίας οδήγησε στις μη Ευκλείδειες γεωμετρίες.

Riemann

Τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότεροι επιστήμονες ασχολήθηκαν με τη δομή της δημιουργικότητας, διατυπώνοντας διάφορες απόψεις σχετικά με αυτήν. Θα αναφερθώ σε μια από αυτές που θεωρείται αρκετά σύγχρονη. Το 1992 οι Finke, Ward και Smith πρότειναν το μοντέλο Geneplore (από τους όρους generative και exploratory). Σύμφωνα με αυτό, η δημιουργικότητα διαιρείται σε δύο φάσεις, στην παραγωγική και την διερευνητική.
Κατά την παραγωγική φάση, οι άνθρωποι κατασκευάζουν νοητικές αναπαραστάσεις, που ονομάζονται προ-επινοητικές δομές. Οι τελευταίες περιέχουν διάφορες ιδιότητες όπως πρωτοτυπία, εμφάνιση της κυρίαρχης σημασίας, ασυμφωνία, απόκλιση κ.α. που ενεργοποιούν τη δημιουργική διαδικασία στην επόμενη φάση της. Εάν αυτές οι επινοήσεις προσφέρουν μία ικανοποιητική λύση  για το θέμα με το οποίο ασχολείται κάποιος, τότε θα οδηγήσουν απευθείας στη δημιουργική παραγωγή. Εάν όχι, τότε το άτομο επιστρέφει στην παραγωγική φάση και είτε δημιουργεί νέες προ-επινοητικές δομές είτε τροποποιεί την αρχική δομή.
 
Το μοντέλο Geneplore είναι αρκετά ανοιχτό σε διαφοροποιήσεις που μπορούν να υπάρχουν, έτσι ώστε να μπορούν να ερμηνευτούν διαφορετικές δημιουργικές διαδικασίες, π.χ. καλλιτεχνική, επιστημονική κ.ο.κ. Επίσης επιτρέπει να ερμηνευτεί ο διαφορετικός τρόπος δημιουργικής διαδικασίας στους ανθρώπους, κάτι που είναι πολύ σημαντικό, για το λόγο ότι οι άνθρωποι μπορεί να είναι δημιουργικοί κατά διαφορετικούς τρόπους.

Μία από τις πιο γνωστές εφαρμογές του μοντέλου Geneplore σχετίζεται με τη δομημένη φαντασία. Σύμφωνα με τη θεώρηση αυτή, οι προ-επινοητικές δομές που δημιουργούνται, κατά την παραγωγική διαδικασία, αποδίδονται στην προηγούμενη γνώση των ατόμων. Κατ’ επέκταση, όταν οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με προβλήματα, στα οποία καλούνται να χρησιμοποιήσουν τη φαντασία τους, τείνουν να παράγουν λύσεις – προϊόντα που είναι δομημένα σε ποικίλους τρόπους.


Ο Ward ζήτησε, σε ένα πείραμα, από τα υποκείμενα να ζωγραφίσουν φανταστικές μορφές για έναν πλανήτη, που θα βρισκόταν μακριά από το δικό μας ηλιακό σύστημα. Στα υποκείμενα ζητήθηκε να σχεδιάσουν, αρχικά, ένα φανταστικό ζώο, στη συνέχεια,  ένα άλλο ζώο που να ανήκει στο ίδιο είδος και κατόπιν ένα ζώο που να ανήκει σε κάποιο άλλο είδος. Ο Ward παρατήρησε ότι τα περισσότερα από τα φανταστικά ζώα, που τα υποκείμενα είχαν σχεδιάσει, περιελάμβαναν ως προς τη δομή τους, τις βασικές χαρακτηριστικές ιδιότητες των ζώων της γης (π.χ. ίδια συμμετρία, αισθητικούς υποδοχείς, πόδια, ουρά κλπ.).
Ο Ward υποστήριξε ότι τα υποκείμενα αντιμετώπισαν το πρόβλημα που τους δόθηκε χρησιμοποιώντας τα πρότυπα από τα γνωστά τους στη γη ζώα (προ-επινοητική δομή) και τροποποιώντας στη συνέχεια τις αναπαραστάσεις αυτές, σύμφωνα με τις οδηγίες που τους είχαν δοθεί και τους περιορισμούς του έργου που είχαν να εκτελέσουν. Ακόμα και όταν σε κάποια υποκείμενα ζητήθηκε να παράγουν «τελείως διαφορετικά» ζώα, ο Ward παρατήρησε ότι τα τελευταία εξακολουθούσαν να διατηρούν την ίδια συμμετρία και τις ίδιες χαρακτηριστικές ιδιότητες με τα «πρότυπα - ζώα», όπως και στην προηγούμενη περίπτωση παρόλο που τώρα τα υποκείμενα εμφάνιζαν την τάση να παράγουν περισσότερες αποκλίσεις (αναφορικά π.χ. με τον αριθμό των ματιών ή των άκρων των νέων ζώων που σχεδίαζαν).
Ουσιαστικά τα άτομα παρουσιάζονται να χρησιμοποιούν και να ενσωματώνουν στις νέες μορφές που σχεδιάζουν, τις υπάρχουσες γνωστικές τους δομές και τα γνωστικά σχήματα, που αφορούν τα προσωπικά τους βιώματα και απόψεις.

Εν κατακλείδι
Το πόσο σημαντική είναι η ανάπτυξη της δημιουργικότητας στην εκπαιδευτική διαδικασία δεν χρειάζονται έρευνες για να το αποδείξουν (αν και υπάρχουν πάρα πολλές). Μέθοδοι διδασκαλίας που δίνουν έμφαση στη δημιουργικότητα μπορούν να κινητοποιήσουν τους μαθητές ενδυναμώνοντάς τους τα κίνητρα, την αυτοεικόνα τους και τη στάση τους απέναντι στο σχολείο, μετατρέποντας με αυτόν τον τρόπο τη δημιουργικότητα σε λειτουργική ικανότητα.

Δημοφιλείς αναρτήσεις